بررسی دیت در فقه اسلامی

چکیده

یکی از ابواب مهم فقه که مرتبط با قانون جزای اسلام است، باب دیات می باشد، دیت در اصل از ریشه « ودی » به معنای راندن و رد کردن است که بعد از حذف واو به جای آن « تا » در آخر کلمه اضافه شده است، و تبدیل به « دیة » شده است، که به جمع آن دیات اطلاق می شود، و آن عبارت است از: مالی که در عوض نفس مقتول به ولی او، و یا به مجنی علیه در صورتی که دیت مادون النفس باشد داده می شود، و بحث بر انگیز ترین مسائل مورد بحث در باب دیات، موضوعات چون،: ماهیت، حکمت ( فلسفه )، تاریخ، انواع دیات، اصول آن، تفاوت دیت زن و مرد، و تطبیقات معاصر آن است که در این تحقیق به بررسی این موضوعات و همچنان بررسی دیدگاه ها و نظریات مذاهب فقهی پیرامون آن پرداخته شده است، دیت از جمله أحکام و یا قضایای است که قبل از اسلام نیز مطرح بوده است، و اسلام آن را با همان معنای عرفی و عقلانی آن مورد تأیید قرار داده و به گسترش آن پرداخته است، در مورد ماهیت دیت میان دانشمندان اسلامی در حوزه فقه و حقوق سه دیدگاه، ماهیت جزایی، ماهیت جبران خسارت، ماهیت دوگانه ( جبران خسارت و جزایی ) وجود دارد.

در مورد اصول دیت یک قول متفق علیه وجود دارد و آن در بارۀ اصل دیت است، که اصل در دیت شتر است، و سه قول دیگر وجود دارد که در مورد اصول دیت غیر از شتر است، که بعضی از فقهاء به این نظر اند که اصل در دیت شتر است نه چیز دیگر، بعضی هم طلا و نقره را اصل می دانند، و بعضی هم شتر، طلا، نقره، گاو، و گوسفند را اصول دیت می دانند، و انواع دیات به طور عموم دو است که عبارت از مغلظه و مخففه می باشد، که نظر به نوع جنایت نوع و مقدار دیت نیز فرق می کند.

در مورد مقدار دیت زن و مرد هم فقهای مذاهب اسلامی اختلاف کرده اند و به دو گروه تقسیم شده اند. گروهی از فقهاء با استناد به تصریح بعضی از روایات آیات قرآن کریم، احادیث نبوی، اجماع ، و قیاس بر نصف بودن دیت زن قائل به تفاوت دیت میان زن و مرد شده اند. گروهی دیگری از آنان با تردید در مورد دلالت روایات و اجماع فقهاء بر نصف بودن دیت زن نسبت به مرد، به اطلاق کتاب و بعضی از روایات تمسک کرده اند، و از اطلاق آن ها برابری دیت زن و مرد را استنباط کرده اند که با بررسی أدله و مستندات هر دو گروه در این مورد اطلاقات ادلۀ گروه اول با توجه به تصریح روایات صحیحه به نصف بودن دیت زن قابل تقیید می باشد.

در ادامه ضمن مقایسه جایگاه زن در اسلام با ملل قبل از آن و جامعه امروز غرب، به حکمت های تفاضل دیت مرد نسبت به زن از دیدگاه فقهای مذاهب اسلامی پرداخته شده است، و در مجموع چهار حکمت، تفاوت ارزش زن نسبت به مرد، تفاوت نقش اقتصادی زن نسبت به مرد، قلت جنایت بالای زن و زیادت آن بالای مرد، و تفاوت در رتبه و ملکیت مورد بررسی قرار داده شده است، همچنان اقوال و نظریات مذاهب فقهی پیرامون قلمرو مسؤولیت جانی، و عاقله آن در پرداخت دیت مطرح گردیده است، که عاقله مفرد است و تاء تأنیث در آن به اعتبار جماعت است، که در معنای آن نهفته است مانند جامعه، جمع آن عواقل است که از مادۀ عقل گرفته شده است، که به معنای بستن، و جلوگیری کردن است، زیرا از خونریزی جلوگیری می کند، و در اصطلاح عبارت از اقوام پدری قاتل که عصبه نسبی او هستند، مانند: کاکا، برادران شقیقه... و در اصطلاح فقهاء عاقله به افرادی اطلاق می شود که ضامن پرداخت خون بهای مقتول به اولیای او است.

در أخیر به تطبیقات معاصر دیت توجه صورت گرفته، که در آن از تقدیر دیت در عصر حاضر، چگونگی پرداخت دیت، مسؤولیت عاقله در عصر حاضر، و چگونگی فیصله محاکم و قوانین کشور در مورد دیت، جانی و عاقله بیان صورت گرفته است، که در فیصله های محاکم افغانستان در عصر حاضر نظام عاقله وجود نداشته، دیت در جنایت اعم از عمد و خطاء بدوش جانی است، و اصل دیت در بخش قضاء کشور نقره است، و دیت به اساس قیمت نقره تعیین می گردد.